Podważenie testamentu
Czy można podważyć testament?
Odpowiedź brzmi – tak, ale podważenie testamentu wiąże się z pewnymi trudnościami. Na wstępie należy zaznaczyć, że w Polsce wykluczono stosowanie testamentu wspólnego. Oznacza to, że tylko jedna osoba może sporządzić jeden testament (art. 943 kodeksu cywilnego). Istnieje kilka form testamentów dopuszczonych w polskim prawie: testament zwykły, czyli holograficzny, notarialny lub allograficzny oraz testament szczególny, a więc ustny, podróżny lub wojskowy.
Który testament jest najlepszy?
Wszystkie formy są równoważne, tzn., że nie ma „najlepszej” formy testamentu. Niemniej warto zaznaczyć, iż podważenie testamentu w formie aktu notarialnego będzie bardziej utrudnione względem podważenia testamentu holograficznego, czyli własnoręcznego. W praktyce podważenie testamentu polega na udowodnieniu, że zaszedł któryś z przypadków z art. 945 §1 k.c.:
- stan wyłączający świadomość przy sporządzaniu testamentu,
- sporządzenie pod wpływem błędu, co do którego można przypuszczać, że gdyby taki błąd nie zaistniał, to testator nie sporządziłby testamentu w określonej treści lub
- sporządzenie testamentu pod wpływem groźby.
Ile mam czasu na podważenie testamentu?
Przy stwierdzeniu nieważności w oparciu o którąś z powyższych okoliczności, mamy trzy lata na wykazanie jej wystąpienia od momentu, w którym się o niej dowiedzieliśmy. Ale uwaga, może to nastąpić maksymalnie do 10 lat od otwarcia spadku, czyli od śmierci spadkodawcy. Po tym okresie podważenie testamentu będzie niemożliwe.
Czy przy spisaniu testamentu muszą być obecni świadkowie?
W przypadku testamentu, gdzie obligatoryjna (wymagana) jest obecność świadków jego sporządzenia (np. notarialny, allograficzny), określono wymogi dla bycia takim świadkiem. Musi to być osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, umiejąca czytać i pisać, władająca językiem, w którym testator sporządził testament oraz nieskazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania, a także nie może to być osoba niewidoma, głucha lub niema (art. 956 k.c.).
Kiedy testament jest ważny?
To zależy od konkretnego przypadku. Poza okolicznościami już opisanymi, testament holograficzny musi być spisany, opatrzony datą i podpisem własnoręcznie przez testatora. Brak któregoś z tych wymogów skutkuje nieważnością takiego testamentu. Ale inne formy mają inne wymogi uznania ich za nieważne – należy każdą sprawę rozpatrywać indywidualnie i może to rodzić pewne problemy.
Gdzie i kiedy mogę podważyć testament?
Stwierdzenie nieważności testamentu odbywa się tylko przed sądem. Mamy dwie możliwości: albo w trakcie toczącego się postępowania o stwierdzenie nabycia spadku podważymy testament, albo wytoczymy odrębne powództwo o ustalenie nieważności testamentu. Najczęściej mamy do czynienia z pierwszą sytuacją, przez co tzw. sądowe nabycie spadku wydłuża się.
Jak wygląda udowodnienie, że testament jest nieważny?
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że taki proces jest uciążliwy. Znacznie trudniej jest podważyć testament sporządzony w formie aktu notarialnego, niż własnoręczny. Ale co do zasady, można podważyć każdy testament. W przypadku testamentów szczególnych, okoliczności ich sporządzenia są często nietypowe, niejasne, a udowodnienie uchybień z art. 945 §1 k.c. jest utrudnione np. przez brak dostępu do materiału dowodowego.
A co w przypadku testamentów zwykłych?
Wyobraźmy sobie sytuację, w której testator spisuje własnoręcznie testament, a osoba stojąca obok sugeruje mu, co ma pisać. Czy to wystarczy, by unieważnić testament? Sąd Najwyższy w Postanowieniu z 18 maja 2017 r. (sygn. akt I CSK 551/16) stwierdził, że nie. Wyjaśnił, że w tej sytuacji nie chodzi o to, czy ktoś sugerował testatorowi co ma pisać, a o to, czy testator był w ogóle świadomy. Bo przecież mógł się po prostu zgodzić z taką osobą. W innym przypadku Sąd Najwyższy stwierdził w Postanowieniu
z 13 grudnia 2000 r. (sygn. akt III CKN 227/99), że jeśli w ostatnim okresie życia testator nie miał zaburzeń umysłowych wskazujących, że nie jest w stanie podejmować samodzielnie przemyślanych decyzji, można uznać, że był świadomy tego, co zawiera w testamencie.
W takim razie co należy zrobić, by podważyć testament? Ile to może kosztować?
Jeśli chcielibyśmy udowodnić wystąpienie którejś z opisanych przesłanek, konieczne będą niezbite dowody. Najczęściej stosowanym jest dowód z opinii biegłego, jednak przy tego typu sprawach warto skorzystać z opinii zespołu biegłych (zob. Postanowienie SN z 14 grudnia 2011 r. w sprawie o sygn. I CSK 115/11). Można również powołać świadków, np. lekarzy zmarłego, którzy pomogliby wykazać jego brak świadomości w ostatnim okresie życia. Sprawa ta jest jednak zawiła i może wiązać się z kosztami. Trudno wskazać dokładnie, o jakiej kwocie mowa, gdyż zależy to od wielu czynników, m.in. zawiłości sprawy, liczby powołanych biegłych, koszty postępowania, w tym koszty zastępstwa, czyli pełnomocnika. Warto w tego typu sprawach skorzystać z pomocy fachowego pełnomocnika. W przypadku groźby sprawa również nie należy do najprostszych. Groźba musi być bezprawna, poważna, a także musi zachodzić związek między groźbą a spisaniem przez testatora testamentu w konkretnym brzmieniu.
Czy warto podważać testament?
Spadek jest często dziedzictwem całych pokoleń. Ukochany dom, ulubiony samochód, czy po prostu masa dobrych skojarzeń i wspomnień. Ale także posiada wartość materialną. W sytuacji, gdyby do dziedziczenia miał być powołany krąg osób, który w normalnych okolicznościach by nie dziedziczył, mamy do czynienia z nierównością. Warto podważyć testament w odpowiednim terminie, gdyż po upływie opisanego wcześniej 10-letniego terminu, testament – choćby nawet był nieważny, będzie wiążący.
Sąd już uznał, że testament jest nieważny. Co teraz?
W przypadku ustalenia nieważności testamentu, dojdzie do dziedziczenia ustawowego, czyli cały testament nie powoduje żadnych skutków prawnych, a stosowane będą przepisy kodeksu cywilnego. Będziemy wówczas stosowali art. 931-940 k.c.
