Ten wyrok pokazuje, że prawo do zachowku, choć silnie chroni interesy najbliższych zmarłego, nie jest absolutne. Sądy mogą ograniczyć to prawo w wyjątkowych sytuacjach, jeśli wypłata zachowku w pełnej wysokości naruszałaby zasady współżycia społecznego, na przykład w przypadku szczególnych relacji między stronami lub specyfiki majątku.
Wyrok
Sądu Okręgowego w Gliwicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy
z dnia 15 grudnia 2016 r.
III Ca 682/16
Teza
1. Słusznym jest stanowisko, że obniżenie wysokości należnego zachowku uzasadnia okoliczność, że stanowiące główne składniki schedy spadkowej – udziały w nieruchomości, zostały podarowane spadkodawczyni właśnie osobę zobowiązaną do wypłaty zachowku, po tym jak podjęła ona z mężem decyzję o separacji. Uwzględnić należy także, że nieruchomość ta stanowi centrum życiowe osoby zobowiązanej do wypłaty zachowku.
2. Jedną z funkcji uzasadniającej instytucję zachowku, jest zapewnienie najbliższej rodzinie udziałów w majątku spadkowym. Z tych przyczyn, zachowanie pominiętego w testamencie męża względem spadkodawczyni z pewnością jest jedną z okoliczności, która świadczyć może o zgodności roszczenia o obniżenie zachowku z zasadami współżycia społecznego.
3. Wola spadkodawcy wyłączenia określonych osób z kręgu uprawionych do zachowku winna przybrać postać wydziedziczenia. Nie sposób jednak przy uwzględnieniu ratio legis instytucji zachowku unikać oceny roszczeń w kontekście brzmienia art. 5 KC.
4. Na konieczność uwzględnienia postawy uprawnionego i to zarówno w stosunku do spadkodawcy, jak i w stosunku do osoby zobowiązanej do wypłaty zachowku wskazuje się także w orzecznictwie gdzie podkreśla się, że przepisy prawa nie wykluczają podnoszenia tego rodzaju okoliczności, a normy moralne nie pozwalają na ich pomijanie.
Skład sądu
Przewodniczący: SO Krystyna Wiśniewska Drobny
Sędziowie: SO Anna Hajda
SR (del.) Joanna Łukasińska Kanty (spr.)
Protokolant: Dominika Tarasiewicz
W niniejszej sprawie pozwem z dnia 27 grudnia 2012 r. powód K. B. wniósł o zasądzenie na swoją rzecz od pozwanego K. G. kwoty 2.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od 15 czerwca 2012 r. do dnia zapłaty oraz kosztów procesu.
W uzasadnieniu wyjaśnił, że pozwany jako syn nabył w drodze dziedziczenia testamentowego spadek po zmarłej w dniu 29 kwietnia 2011 r. M. G. (1). Ponieważ testatorka nie pozbawiła powoda prawa do zachowku, a gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe, to zarówno pozwany, jak i mąż zmarłej – B. G. (1) (G.) dziedziczyliby po 1/2 części spadku, B. G. (1), na podstawie art. 991 § 1 KC uprawniony jest do zachowku. Legitymację powoda w sprawie uzasadnia fakt, że na podstawie umowy z dnia 28 maja 2012 r. B. G. (1) przeniósł na powoda wierzytelność z tytułu zachowku. Powód wskazał, że spadkodawczyni pozostawiła po sobie aktywa w postaci nieruchomości gruntowych, dla których Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach prowadzi księgi wieczyste KW Nr (…), a których wartość oszacował na kwotę 60.000 zł.
W piśmie procesowym z dnia 13 lutego 2015 r. powód rozszerzył żądanie pozwu o dalszą kwotę 59.833,33 zł. W konsekwencji, domagał się zasądzenia od pozwanego na swoją rzecz kwoty 61.833,33 zł wraz z ustawowymi odsetkami od od kwoty 20.000 zł od dnia 15 czerwca 2012 r. do dnia zapłaty, od kwoty 41.8333,33 zł od dnia otrzymania przez pełnomocnika pozwanego pisma procesowego zawierającego rozszerzenie żądania pozwu do dnia zapłaty.
W odpowiedzi na pozew pozwany K. G. wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie na swoją rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
W uzasadnieniu pozwany zakwestionował możliwość zaliczenia B. G. (1) – małżonka zmarłej spadkodawczyni, do grona uprawnionych z tytułu zachowku. Wyjaśnił, iż spadkodawczyni i jej małżonek na 15 lat przed śmiercią spadkodawczyni pozostawali w separacji ustanowionej na podstawie przepisów prawa niemieckiego. Zdaniem pozwanego, separacja ta, ustanowiona na zgodny wniosek stron przed notariuszem, odnosiła takie same skutki prawne jak separacja uregulowana w polskich przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a zatem wykluczała zaliczenie B. G. (1) do kręgu spadkobierców ustawowych, zgodnie z treścią przepisu art. 9351 KC. Z ostrożności procesowej, pozwany wniósł o oddalenie powództwa w oparciu o treść art. 5 KC. Zaznaczył, iż pomiędzy spadkodawczynią, a jej małżonkiem doszło do zerwania wspólnoty rodzinnej i wszelkich więzi; małżonkowie prowadzili osobne gospodarstwa domowe, nie wspierali się radą i nie udzielali sobie opieki. Zarzucił, że B. G. (1) nie dopełniał względem spadkodawczyni obowiązków rodzinnych, a takie zachowanie, jako naruszające zasady współżycia społecznego, nie może korzystać z ochrony prawa. Pozwany zakwestionował także wartość majątku wchodzącego w skład spadku po zmarłej, wskazując, że jego rzeczywista wartość jest znacznie niższa.
W niniejszej sprawie powód, będący następcą prawnym męża spadkodawczyni, domagał się od pozwanego zapłaty należnego zachowku.
Stan faktyczny
Spadkodawczyni (zmarła osoba) pozostawiła po sobie majątek, którego głównym składnikiem była nieruchomość. Nieruchomość ta pierwotnie należała do pozwanego, który w przeszłości podarował ją spadkodawczyni, a sam nadal w niej mieszkał i traktował jako swoje centrum życia. Po śmierci spadkodawczyni, powód domagał się zapłaty zachowku, twierdząc, że należy mu się określona część wartości tej nieruchomości.
Działania Sądu I instancji
Wyrokiem z dnia 31 grudnia 2015 roku Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 20. 668, 31 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 31 grudnia 2015 roku, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. W pkt 3 wyroku Sąd zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 664 tytułem zwrotu kosztów procesu, w pkt 4 nakazał pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa kwotę 2. 367, 34 złote tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych, a w pkt 5 nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa kwotę 1. 188, 30 złotych tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.
Sąd pierwszej instancji przeanalizował wartość majątku spadkowego, opierając się na zgromadzonych dowodach, takich jak opinie biegłych oraz dokumenty dotyczące darowizny i spadku. Następnie rozważył, czy powód powinien otrzymać pełną kwotę zachowku.
Sąd uznał, że w tej sprawie należy zastosować art. 5 Kodeksu cywilnego, który pozwala ograniczyć uprawnienia, jeśli ich realizacja byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Zdaniem Sądu, zachowanie powoda – w szczególności jego brak osobistego kontaktu ze spadkodawczynią oraz fakt, że nieruchomość została wcześniej darowana przez pozwanego – usprawiedliwiało obniżenie zachowku. Orzeczono, że powód otrzyma tylko część dochodzonej kwoty.
Rozstrzygnięcie Sądu II instancji
Powód złożył apelację, kwestionując zarówno wysokość zachowku, jak i metodę ustalania wartości spadku.
Sąd II instancji zbadał sprawę ponownie. Po pierwsze, zaktualizował wartość nieruchomości, uwzględniając zmiany kursu walut (bo część majątku była wyceniana w walucie obcej). Po drugie, wziął pod uwagę opinię biegłego, która precyzyjnie określała wartość spadku. Sąd zgodził się także, że pozwany pozostawał w opóźnieniu w zapłacie zachowku od momentu doręczenia wezwania do zapłaty, i orzekł, że 1. zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 1 w ten sposób, że zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 20.675 zł (dwadzieścia tysięcy sześćset siedemdziesiąt pięć złotych) z ustawowymi odsetkami od kwoty 20.000 zł (dwadzieścia tysięcy złotych) od dnia 15 czerwca 2012 roku do dnia 31 grudnia 2015 roku i odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 1 stycznia 2016 roku, a od kwoty 675 zł (sześćset siedemdziesiąt pięć złotych) od dnia 25 maja 2015 roku do dnia 31 grudnia 2015 roku i odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 1 stycznia 2016 roku; 2. oddala apelację w pozostałej części;
3. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 2400 zł (dwa tysiące czterysta złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania odwoławczego
Jednak Sąd II instancji podtrzymał decyzję o obniżeniu zachowku, uznając, że w tej konkretnej sytuacji pełna realizacja roszczeń powoda byłaby niesprawiedliwa wobec pozwanego, który faktycznie nadal zamieszkuje nieruchomość i był z nią związany emocjonalnie oraz funkcjonalnie.
Wnioski dla czytelnika
Ten wyrok pokazuje, że prawo do zachowku, choć silnie chroni interesy najbliższych zmarłego, nie jest absolutne. Sądy mogą ograniczyć to prawo w wyjątkowych sytuacjach, jeśli wypłata zachowku w pełnej wysokości naruszałaby zasady współżycia społecznego, na przykład w przypadku szczególnych relacji między stronami lub specyfiki majątku.
Ważne jest także, aby w sprawach spadkowych dokładnie ustalać wartość majątku i opierać się na aktualnych danych oraz opiniach biegłych. Wyrok ten stanowi istotne przypomnienie, że każda sprawa spadkowa jest wyjątkowa i wymaga uwzględnienia zarówno przepisów prawa, jak i specyficznych okoliczności danego przypadku.
